Gecenin karanlığından kurtularak gündüz gibi yaşama çabaları insanlık tarihinin en önemli uğraşlarından birini oluşturmuş ve bu uğurda büyük çabalar harcanmıştır. Bütün dünya ile birlikte Osmanlı ve İstanbul halkı da akşam karanlığını aydınlatma ve geceyi doya doya yaşama gayreti içerisine girmiştir.
Eski İstanbul’da ışık cümbüşünün az olduğu zamanlarda şehir ve sokaklar karanlık olmasına rağmen asla ürpertici ve korkunç olmamaktaydı. Güvenliği sağlayan birimler geceleri sokağa çıkanların yanlarında fenerler bulundurmalarını mecburi tutmaktaydı. Bu, İstanbul sokaklarının güvenilirlilik açısından Avrupa şehirlerinden ileri düzeyde olduğunun göstergesiydi.
Eski İstanbul’da gece ve mehtap olgusu sözlerin kifayetsiz kaldığı, kelimelerin sekteye uğradığı güzellikleri barındırırdı. Dünyanın hiç bir şehrine nasip olmayan güzellikleri bünyesinde barındıran İstanbul, yeditepesine inşa edilmiş sarayları ve camileri ki bunlar: Topkapı Sarayı, on kubbeli Süleymniye Camii, Nuruosmaniye Camii, Beyazıt Camii, Fatih Camii, Yavuz Selim Camii, Edirne Kapı Camii, beyaz ve penbe Ayasofya ve altı minareli Sulan Ahmet Camileri ve Suriçi’ndeki abidevi eserleriyle İstanbul silüetinin suya atılan imzasıdır.
Evet gerçek odur ki: Kurşun kubbeli ve altın minareli camileri ile Yeditepeye yayılmış, mavi gök kubbeye değen görüntüsüyle İstanbul’un suya yansıması ve sudaki aksi kainatın hiç bir yerinde benzeri olmayan bir manzaradır.
Boğaziçi, Haliç ve Marmara Denizi’nin su ile buluşan sahillerine inşa edilmiş camileri, okulları ve saraylarıyla İstanbul, dünyanın kendi devri ve zamanının en parlak gecelerini yaşamış şehridir dersek abartılı olmaz. Bütün bu saydığımız mimarî şaheserler geceleri terk edilmiş bir görüntüden ırak bulunuyordu. Özellikle Ramazan ayları İstanbul’un silüetinin suya yansıdığı zamanlardı. Ramazan’da bütün camilerin mahyalarının yandığını, saray ve devlet binalarının aydınlatıldığını bir düşünürsek Marmara, Haliç ve Boğaziçi sularının aydınlanmasını tasavvur edebiliriz.
Osmanlı medeniyetinin İstanbul’a armağan ettiği mistik eserler sayesinde bu şehir dünyanın hiçbir şehrine nasip olmayan bir özelliğe sahip olmuştur. O da “şehrin su ile dansı”dır. Hiç kuşku yok ki bunda İstanbul’un coğrafi konumunun etkisi büyük olmuştur.
Dersaadet’e mehtap ayrı bir güzellik katmaktaydı. Mehtaplı gecelerde kayıkla denize açılan bir kişi İstanbul silüetini suyun içerisinde görmekten büyük keyif alırdı. Salacak’ta sahil kenarından İstanbul’u seyretmek, şehrin su ile dansına bakmak herhalde ancak günümüz teknolojik imkânlarıyla gerçekleştirilebilecek animasyon görüntüsü olarak geçmişin hafızasındaki yerini almıştır.
Bir seher vakti Karaköy’den kayığına yolcusunu alan bir kayıkçı Eminönü Yeni Camii’ye yaklaşırken görmüş olduğu görüntünün dünyanın hiç bir ressamının fırçasından çıkamayacak kadar muhteşem olduğunun farkında mıydı? Bu görüntüde Yeni Camii ve çevresindeki binalardan süzülen ışıkların suya yansıması ve binaların su içerisindeki görüntüsü denizin İstanbul’a armağanı olsa gerek.
İstanbul şehri henüz elektriğin bulunmadığı, ışık kirliliğinin şehre egemen olmadığı dönemlerde az ama öz bir biçimde aydınlatma konusunda çağını aşmış bir çizgideydi. Az ama öz aydınlatmanın olduğu İstanbul’da kayıkla denize açılanlar gerçekten ışığın suya yansımasını ve sudaki ışık oyunlarını doya doya yaşamışlardır.
Eski İstanbul geceleri konusunda makaleler yayımlayan bazı yazarlarımız genellikle Edmondo de Amicis’in İstanbul 1874 kitabında yer alan şu ifadelerle eskiyi yermektedirler: “İstanbul Avrupa’nın gündüz en parlak, gece en karanlık şehridir. Tek tük ve birbirinden çok uzak olan fenerler belli başlı sokakları ancak aydınlatır; ötekiler mağara gibidir, kimse elinde bir fener olmadan bu sokaklara girmeyi göze alamaz.”
Halbuki Edmondo de Amicis aynı eserinde: “İstanbul’a bir bakışımı bir imparatorluğa değişmem” diyecek kadar bu şehrin sevdasına tutulmuş biridir. Bir sabah vakti İstanbul’a giriş anını Amicis, 1874 eserinde şöyle ifade etmektedir:
“Sarayburnu’nu geçiyoruz… Son derece büyük, ışık içinde bir saha, sonsuz şeyler ve renkler görür gibiyim… Burunu geçtik… İşte İstanbul! Muhteşem, muazzam, ulu İstanbul! Yaradan’a hamd olsun, yaradılmışa şan. Böyle bir güzelliği rüyamda bile görmemiştim!” Aynı eserinde Amicis, Boğaziçi için: “Dünyanın en güzel manzarasıdır, bunu inkâr eden Tanrı’ya karşı nankörlük eder ve küfretmiş gibi olur, bundan daha büyük bir güzellik insan aklını aşar.” şeklinde İstanbul’a olan hayranlığını kaleme almıştır.
İstanbul gibi dünyanın en kalabalık şehirlerinden birini gözlemlerken bütün içerisinde çirkini değil güzeli görebilmeliyiz. İstanbul’u bir kitap olarak düşünürsek 500 sayfalık bir eserde olumsuz olan bir paragrafı ön plana çıkarmaktansa geriye kalan sayfalardaki güzellikleri görmeli ve ön plana çıkartmalıyız. Amicis eserinin bütününde İstanbul hayranlığını dile getirmektedir.
Eski İstanbul, şehir aydınlatması konusunda dünyadan geri kalmamış, dünyanın gelişmiş şehirlerindeki aydınlatma teknolojileri takip edilmiş, yalnız elektriğin İstanbul’a gelişi biraz gecikmeli olmuştur. Ama bunun yanında Avrupa’nın şehir gazı dediği havagazı ile aydınlatma konusunda İstanbul dünya ile paralellik arz eden bir tarihselliğe sahiptir.
1900’lü yıllarda İstanbul sokaklarının aydınlatılması için Yedikule Gazhanesi’nce Beyazıt ve Fatih dairelerinde 4.000 adet, Dolmabahçe Gazhanesi’nce Beyoğlu ve kısmen Yeniköy dairelerinde 1.966 adet, Kadıköy Gazhanesi’nce Kadıköy, Üsküdar ve kısmen Hisar dairelerinde 2.776 adet sokak feneri yakılmaktaydı. İstanbul’da üç gazhanenin beslediği toplam sokak lambası adedi 8.742 adet idi. Aynı dönemde belediye dairelerinde 2.316 adet gaz yağı lambası, 277 adet de lüks yakılmaktaydı.
Bu dönemde İstanbul sokaklarında toplam 11.335 adet sokak feneri yakılmakta olup, bu fenerler elli adımda bir bulunmakta ve 566.750 metrelik mesafe sokak fenerleriyle aydınlatılmaktaydı. Bu mesafe yaklaşık 566 km yapar ki böylece eski İstanbul’da gecelerin aydınlatılması için ne kadar büyük gayret gösterildiğine tanık oluyoruz.
Eski İstanbul gündüz parlak, gece aydınlık bir şehirdi. Işık kirliliğinin olmadığı, mehtabın doyasıya yaşandığı, mimarinin suya yansıması ile hayaller ülkesini andıran bir şehirdi. Hülasa eski İstanbul’da gece ve mehtap bir başkaydı.
Kaynakça
Sertaç KAYSERİLİOĞLU-Mehmet MAZAK-Kadir KON, Osmanlı’dan Günümüze Havagazının Tarihçesi, İstanbul 1999,c.1.
Edmondo de Amicis, İstanbul 1874, Çev.Beynun Akyavaş, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 1981.
Write a comment: